Graniak wiatrowy (wielograniec, eologliptolit, wentyfakt)
- otoczak, głaz lub fragment skały z wygładami eolicznymi (wygładami wiatrowymi) oddzielonymi wyraźnymi krawędziami (graniami).
- powstaje w efekcie korazji polegającej na ścierającej i szlifującej działalności wiatru unoszącego pył, piasek lub drobny żwir. Zawieszony w powietrzu materiał okruchowy przenoszony silnymi podmuchami wiatru, nawet na znaczne odległości, a także wleczony po powierzchni ziemi, stanowi materiał szlifierski, który przez długotrwałe uderzanie w głazy, otoczaki lub fragmenty skał wygładza je, szlifuje i poleruje, tworząc gładkie powierzchnie zwane – wygładami wiatrowymi (eolicznymi). Dowietrzne, wygładzone powierzchnie skalne są zorientowane prostopadle do kierunku wiatru. Jeśli wiatry wieją z kilku głównych kierunków to na skałach powstaje kilka wygładów eolicznych oddzielonych od siebie wyraźnymi krawędziami.
- eoliczny – naniesiony, nawiany, rzeźbiony przez wiatr
Cechy diagnostyczne:
- gładkie, płaskie powierzchnie (wygłady eoliczne),
- wyraźne krawędzie (granie)
- rodzaje graniaków w zależności od ilości grani wyróżnia się:
- jednograniaki,
- trójgraniaki,
- czterograniaki,
- wielograniaki (wielograńce) mające nawet powyżej dziesięciu grani (P. Migoń 2006).
Środowisko powstania:
- peryglacjalne (przedpole lądolodów) z polami deflacyjnymi,
- pustynne: skaliste, kamieniste i polarne.
Pola deflacyjne cechuje:
- brak szaty roślinnej,
- obecność silnych wiatrów,
- dominacja procesów deflacyjnych.
Deflacja – wywiewanie przez wiatr drobnookruchowego luźnego materiału (pyłu, piasku) z miejsc suchych, pozbawionych roślinności i przenoszenie go w inne miejsce.
Rodzaj zapisu: ilość wygładów eolicznych odpowiada ilości głównych kierunków wiatru, przy założeniu że graniak nie ulegał zmianie położenia.
Okazy dydaktyczne:
jednograniak – Dar dr hab. Stanisława Cwojdzińskiego, Dyrektora Państwowego Instytutu Geologicznego we Wrocławiu,
trójgraniak – wkop pod fundament budynku przy Państwowym Instytucie Geologicznym we Wrocławiu, dar dr hab. Stanisława Cwojdzińskiego, Dyrektora Państwowego Instytutu Geologicznego we Wrocławiu,
czterograniaki (otoczak i głaz) – wkop pod staw rybny w Brzeźnie w rejonie Obornik Śląskich, dar Krzysztofa Miszewskiego.
Środowisko geologiczne powstania graniaków
Otoczaki i głazy z wygładami eolicznymi (jednograniaki, trójgraniaki i czterograniaki powstały w strefie peryglacjalnej istniejącej w okresie zlodowacenia północnopolskiego przed czołem lądolodu skandynawskiego w czasie jego rozwoju, największego zasięgu i zaniku (J. Mojski 2005).
Strefę peryglacjalną cechuje:
- zimny klimat,
- brak zlodowacenia,
- brak lub ubóstwo szaty roślinnej,
- szczególnie intensywna działalność procesów eolicznych,
- częste zmiany temperatury,
- intensywne wietrzenie fizyczne,
- powstawanie pól blokowych i głazowych,
- przemieszczanie gruntu,
- powszechność procesów wywiewania i ścierania powierzchni skalnych ziarnami mineralnymi unoszonymi lub wleczonymi wiatrem,
- powstawanie wyraźnych śladów oszlifowywania pojedynczych fragmentów skalnych (otoczaków, głazów, bloków i okruchów skalnych) (P. Migoń 2006).
Strefa peryglacjalna jest głównym obszarem źródłowym pyłu eolicznego, który transportowany wiatrem jest deponowany tworząc pokrywy lessowe lub piaszczyste.